कण्हेर

                  
निसर्गात आधळणार्या अनेक फ़ुलझाडांपैकी एक म्हणजे कण्हेर. ही एक रानटी वनस्पती आहे. ही फ़ुले अगदी पुर्वीपासून अस्तित्त्वात आहेत. ही फ़ुले किती रंगांची असतात ते माहिती नाही, पण मी तरी पांधरी आणि गुलाबी रंगाची कण्हेर पहिलेली आहे. कण्हेरी ची फ़ुले अतिमंद सुगंधी असतात. शिवाय ती वेगवेगळ्या रंगछटांनी डवरलेली असतात. कण्हेरीला ग्रीश्मात आणि वर्शा रुतुत फ़ुले येतात. ही झाडे अनेक लोक आपल्या बागेत लावातात. याशिवाय ओधे, नाले, बांधाच्या कडेने , विहिरीच्या कडेने तसेच ओलसर आणि दलदलीच्या जागी असतात.

                            

पांगारा

                            

पांगारा हे फ़ुले येणारे झाड आहे. याची फ़ुले आकर्शक दिसतात. शिशिर रुतु आला की उंच असणार्या या झाडाची पाने गळून पडतात. आणि वसंत रुतुच्या आगमनाच्या वेळी या झाडांच्या फ़ांद्यांच्या टोकांवर लाल-पांधर्या फ़ुलांचे झुपके येण्यास सुरुवात होते. एकही पान नसलेले आणि लाल गर्द फ़ुलांनी बहरलेले हे झाड दिमाखात उभे असते तेव्हा वाटाड्याने त्याकडे पाहून गोडवे गायले नाही तर नवलच. ही फ़ुले झुपकेदार असल्याने शोभेसाथी वापरतात. शिवाय त्यात औशधी गुणधर्मही असतात. या झाडाचे लाकूड मऊ व वजनाने हलके असल्याने हे लाकूड कोळी लोक होडया बनवण्यासाथी वापरतात. अशी ही झाडे रस्त्याच्या कडेने, रानात वगैरे आधळतात.

                             

एकही पान नसलेले आणि लाल गर्द फ़ुलांनी बहरलेले हे झाड दिमाखात उभे असते तेव्हा वाटाड्याने त्याकडे पाहून गोडवे गायले नाही तर नवलच.

सुर्यफ़ुल

                           
हे फ़ुल सुर्यनारायनासारखे दिसते आणि जातीने फ़ुल आहे कदाचित म्हणूनच त्याला सुर्यफ़ुल हे नाव पडले असावे. इंग्रजीत त्याला सनफ़्लोवर असे म्हणतात. याचे वैशिश्ट्य म्हणजे जसजसे हळूहळू सुर्याचे दर्शन घडते तसतसे फ़ुल उमलते, आणि जसाजसा सुर्य पुर्वेकडून पश्चिमेकडे आपला प्रवास करतो तसे हे फ़ुल सुर्याच्या दिशेने झुकते. फ़ुल पिवळे जर्द दिसते आणि याचे देथ लांब व हिरवेगार असते. सुर्यफ़ुलाच्या बियांपासून तेल काधले जाते. शिवाय तेल कधल्यानंतर त्या चोथ्यापासून तयार केलेली पेंड दुभत्या जनावरांना खायला देतात.

                 
सुर्यफ़ुलाची शेती लांबून पाहिली की त्यातील पिवळी फ़ुले व आतील काळ्या बिया एकाच दिशेला उमललेली पाहून जणू जमिनीवर गालिचा अंथरल्याचा भास होतो.

गोकर्ण

 
गोकर्णाचे फुल असे दोन प्रकारचे असते. काहीना एकाच पाकळी असते तर काहीना असंख्य. शिवाय इतर फुलांच्या तुलनेने त्यांचा आकार काहीसा वेगळाच असतो. एक पाकळीच्या गोकारणाचा आकार गाईच्या कानासारखा दिसत असल्याने त्याला गोकर्ण हे नाव पडले असावे...फुलाच्या मऊशार पाकळ्या खालच्या बाजूने हिरवट रंगाच्या दिसतात. देठ नाजूक असून फुले वेलीवर येतात. वेल लांबच लांब असा पसरतो. फुलांना वास नसतो मात्र त्यांचे रूप आणि त्यांचा गडद निळा रंग आकर्षक असतो. शिवाय त्यांचे रूप झाडावरच खुलून दिसते. त्यांच्या नाजुक्तेच्या गुणधर्मामुळे फुले झाडावरून तोडल्यावर लगेचच सुकतात. एक पाकळीचे गोकर्णाचे फुल निळा आणि पंधरा अशा दोन रंगाचे असते. ही फुले पावसाळ्यातच फुलात असल्याने त्यांना पाहण्याचे भाग्य तेवढेच... या वेलीवर शेंगा येतात. त्या वळवून त्यांच्या बिया जमिनीत पेरल्या कि गोकर्णाचे वेल उगवतात. हवेमार्फत बीजप्रसार होतो.

 

तगरी

                             
तगरीच्या फ़ुलांचा रंग कसा छान शुभ्र. पाच पाकळ्या आणि त्याही एका दिशेने वळलेल्या. चक्राकार अशी त्यांची रचना. मध्यभागी पिवळसर थिपका. अगदी चित्रातील फ़ुलाच्या मध्यभागी गोल काधून रंगवतो तसाच. हे फ़ुल दिसायला तसे छोटेसे, नाजूक, पिवळसर देठ असणारे असे असते. हि फुले सुवासिक नसली तरी त्यांचे चांदण्यान सारख्या रुपामुळे ती प्रिया आहेत. तगरीचे चार पाकळ्यांचे फ़ूल मी लहानपणी एकदोनदाच बघितले असेन. तगरीचे झाड साधारण छत्रीसारखे अर्धगोल फोफावते. खोड मानगता एवढे जाड असते. त्यावर हि चांदण्यासारखी फ़ुले उमलतात. सबंध झाड फ़ुलांनी बहरुन जाते. तगरीला अनंत अथवा चांदणी असेही म्हंटले जाते. तगरी म्हंटले कि त्याच्या झाडावर आणि झाडाखाली अनंत फुले असे चित्र डोळ्यासमोर उभे राहते. कदाचित म्हणूनच त्याला अनंत असे नाव पडले असावे. तगरीच्या झाडाला फळे आलेली आजपर्यंत कोणी पाहिलेली नाहीत. तगरीचे झाड लावताना त्याची फांदी छाटून ती जमिनीत रोवली जाते. या फुलांच्या माळा बनवून देवाला वाहिल्या जातात. आम्ही देखील आमच्या लहानपणी अशा माळाबनवत असत. चार फुले चार दिशेला सुई मध्ये खोचून अशा प्रकारे माळा बनवायचो की फुलाचे देठ झाकले जायचे आणि फुलाचा समोरील भाग तेवढा माळेत दिसायचा. तगरीची पाने हिरवीगार दिसतात. मात्र अलीकडे पिवळसर रंगाची पाने असलेली तगरी देखील पाहायला मिळते. पाने पिवळसर असली तरी फुले मात्र सर्व तगरीची सारखीच दिसतात. तगरीचे औषधी उपयोगही आजपर्यंत ऐकल्याचे आठवत नाही.
      

याप्रमाणे ही फुले पांढर्या रंगाचीच असतात मात्र त्यांच्या पाकळ्यांच्या रचनेत तेवढा फरक दिसून येतो.  

                    

                         
तगरीचे झाड बाराही महिने असेच फुलांनी बहरलेले दिसते.

ब्रम्हकमळ

                                          
'ब्रम्हकमळ’ हे नाव भगवान ब्रम्हदेवाच्या नावावरुन पडलेले आहे. या फ़ुलाचे वैशिश्ट्य म्हणजे ते मध्यरात्री उमलते. जसजशी रात्र होते तसतसे ते उमलायला लागते. ज्यावेळी ब्रम्हकमळ पूर्णपणे उमलते त्यावेळी त्याचा गंध परिसरात सर्वत्र पसरतो. त्या रात्रीपुरतेच त्याचे आयुश्य असते. मध्यरात्रीच्या आसपास ब्रम्हकमळ उमलतांना बघणे शुभ मानले जाते. ब्रम्हकमळाचे फ़ुल १४ वर्शातून एकदाच उमलत असल्याचे मानले जात असले तरी ते सत्य नाही. कारण आमच्या बागेत ब्रम्हकमळाचे झाड लावलेले असून त्याला दरवर्शी फ़ुले येत असल्याचे आम्ही बघतो. बर्याच वेळा झाडाला एका वेळी अनेक फ़ुले येतात आणि एकाच वेळी ती उमलतात. ब्रम्हकमळ ही पानफ़ुटी वनस्पती आहे. म्हणजेच या झाडाला खोड नसते. या झाडाची पाने लांबलचक आणि पुधे जराशी टोकदार अशी असतात. पानांना अनेक पाने फ़ुटत असतात व झाडाची वाध होत असते. पानांची देठे लांब असतात. त्या देठावर ब्राम्हकमलाचे फुल उमलते. ही फुले दिसायला मोठी, पंढरीशुभ्र, असंख्य पाकळ्या असणारी असतात. फुलाचे देठ इंग्रजी ‘U’ आकाराचे आणि लाल रंगाचे असते. फुलाच्या खालच्या पाकळ्या बारीक, लाल रंगाच्या असतात.

 

मध्यरात्री कमळ पूर्णपणे उमलते तेव्हा त्यात ब्रम्हदेवाचे वास्तव्य मानून त्याची पूजा केली जाते.

    

ब्रम्हकमळ उमलण्याची प्रक्रिया होते तेव्हा अशा प्रकारे त्याचे सौंदर्य खुलत जाते. रात्रीच्या गडद काळ्या पार्श्वभूमीवर फुलाचे धवल रूप अधिकच खुलून दिसते.

एका वेळी अनेक फुले देखील फुलतात, तेव्हा ती मोहात पाडतात. त्यांचे मोहक रूप आणि सुवास आपल्याला आकर्षित करतात.

चाफा

  
चाफा अथवा सोनचाफा म्हणून ओळखल्या जाणार्या फुलाचे शास्त्रीय नाव मिशेलीया चाम्पका. मुलतः हे दक्षिण व आग्नेय आशियातील एक सदाहरित झाड आहे. चाफाची फुले लाल, पिवळ्या किंवा पांढर्या रंगाची असतात. देवचाफा, सोनचाफा, कवठी चाफा, नागचाफा, भुईचाफा, हिरवा चाफा, ही चाफ्याची अनेक रूपे मनाला भावतात. जम्भालात पांढर्या रंगाचा भुईचाफा मातीच्या गर्भातच उमलतो. जमिनातच त्याचे अस्तित्त्वा असते. शिशिर ऋतूत निष्पर्ण बनलेले हे झाड ग्रीष्म आला की फुलांनी डवरून जाते. झाडांच्या खाली सकाळी फुलांचा सदा पडलेला असतो, तेव्हा अंगणाची शोभा वाढते. मार्च पासून मे महिन्यापर्यंत या फ़ुलांचा ऐन बहर असतो. वर्शभर तर ही फ़ुले फ़ुलतच असतात. पांधर्या रंगांची दाटसर पाकळ्यांची पण आतमध्ये पिवळसर रंग असलेल्या या फ़ुलांचा गंध ह्रदयात भरणारा असतो. पाच पाकळ्यांचे हे फ़ुल मेणासारखा स्पर्श असणारे असून त्याच्या पाकळ्या जराशा बाहेरील बाजूस झुकलेल्या असतात. फ़ुल तोडतांना त्यातून द्रवणार्या पांधर्या चिकामुळे बोटे जराशी चिकटली जातात. भराभर वाधत जाणार्या या झाडाचे खोड आणि फ़ांद्या मांसल, खडबडीत असल्याने चफ़्याचे झाड कोणत्याही परिस्थितीत सहजतेने वाधते. झाडाचे खोड, फ़ांद्या संवेदनशील असल्याने जराही धक्का लागल्यास वा खरचटल्यास त्यातून पांधरा चिवट द्रव बाहेर पडतो. पाने मऊ, लांबट, गोलाकार, लहान, देथ असलेली असतात. चाफ़्यातून द्रवणारा पांधरा चिवट द्रव सांधिवातावर औशध म्हणूनही वापरण्यात येतो. चाफ़ा सुगंधी असल्याने वार्याच्या झुळुकीबरोबरच चाफ़ा फ़ुललेला असल्याचे आपल्याला कळते. एरव्ही दिवसभर चफ़्याच्या झाडाजवळ जाऊन बघितल्यास कळ्यांचा थांगपत्ताच लागत नाही. जणू त्या कळ्या पानांआड लावून आपाले अस्तित्त्व लपवण्याचा प्रयत्न करीत असतात. पण सुगंध लपतो थोडाच...!

     कवी बा. भ. बोरकर म्हणतात- "माझ्या गोव्याच्या भूमीत चाफा पानाविना फुले, भोळाभाबडा शालीन भाव शब्दावीन बोले." कवींनी वर्णन केल्याप्रमाणेच या चाफ्याची अवस्था असते.