तगरी

                             
तगरीच्या फ़ुलांचा रंग कसा छान शुभ्र. पाच पाकळ्या आणि त्याही एका दिशेने वळलेल्या. चक्राकार अशी त्यांची रचना. मध्यभागी पिवळसर थिपका. अगदी चित्रातील फ़ुलाच्या मध्यभागी गोल काधून रंगवतो तसाच. हे फ़ुल दिसायला तसे छोटेसे, नाजूक, पिवळसर देठ असणारे असे असते. हि फुले सुवासिक नसली तरी त्यांचे चांदण्यान सारख्या रुपामुळे ती प्रिया आहेत. तगरीचे चार पाकळ्यांचे फ़ूल मी लहानपणी एकदोनदाच बघितले असेन. तगरीचे झाड साधारण छत्रीसारखे अर्धगोल फोफावते. खोड मानगता एवढे जाड असते. त्यावर हि चांदण्यासारखी फ़ुले उमलतात. सबंध झाड फ़ुलांनी बहरुन जाते. तगरीला अनंत अथवा चांदणी असेही म्हंटले जाते. तगरी म्हंटले कि त्याच्या झाडावर आणि झाडाखाली अनंत फुले असे चित्र डोळ्यासमोर उभे राहते. कदाचित म्हणूनच त्याला अनंत असे नाव पडले असावे. तगरीच्या झाडाला फळे आलेली आजपर्यंत कोणी पाहिलेली नाहीत. तगरीचे झाड लावताना त्याची फांदी छाटून ती जमिनीत रोवली जाते. या फुलांच्या माळा बनवून देवाला वाहिल्या जातात. आम्ही देखील आमच्या लहानपणी अशा माळाबनवत असत. चार फुले चार दिशेला सुई मध्ये खोचून अशा प्रकारे माळा बनवायचो की फुलाचे देठ झाकले जायचे आणि फुलाचा समोरील भाग तेवढा माळेत दिसायचा. तगरीची पाने हिरवीगार दिसतात. मात्र अलीकडे पिवळसर रंगाची पाने असलेली तगरी देखील पाहायला मिळते. पाने पिवळसर असली तरी फुले मात्र सर्व तगरीची सारखीच दिसतात. तगरीचे औषधी उपयोगही आजपर्यंत ऐकल्याचे आठवत नाही.
      

याप्रमाणे ही फुले पांढर्या रंगाचीच असतात मात्र त्यांच्या पाकळ्यांच्या रचनेत तेवढा फरक दिसून येतो.  

                    

                         
तगरीचे झाड बाराही महिने असेच फुलांनी बहरलेले दिसते.

ब्रम्हकमळ

                                          
'ब्रम्हकमळ’ हे नाव भगवान ब्रम्हदेवाच्या नावावरुन पडलेले आहे. या फ़ुलाचे वैशिश्ट्य म्हणजे ते मध्यरात्री उमलते. जसजशी रात्र होते तसतसे ते उमलायला लागते. ज्यावेळी ब्रम्हकमळ पूर्णपणे उमलते त्यावेळी त्याचा गंध परिसरात सर्वत्र पसरतो. त्या रात्रीपुरतेच त्याचे आयुश्य असते. मध्यरात्रीच्या आसपास ब्रम्हकमळ उमलतांना बघणे शुभ मानले जाते. ब्रम्हकमळाचे फ़ुल १४ वर्शातून एकदाच उमलत असल्याचे मानले जात असले तरी ते सत्य नाही. कारण आमच्या बागेत ब्रम्हकमळाचे झाड लावलेले असून त्याला दरवर्शी फ़ुले येत असल्याचे आम्ही बघतो. बर्याच वेळा झाडाला एका वेळी अनेक फ़ुले येतात आणि एकाच वेळी ती उमलतात. ब्रम्हकमळ ही पानफ़ुटी वनस्पती आहे. म्हणजेच या झाडाला खोड नसते. या झाडाची पाने लांबलचक आणि पुधे जराशी टोकदार अशी असतात. पानांना अनेक पाने फ़ुटत असतात व झाडाची वाध होत असते. पानांची देठे लांब असतात. त्या देठावर ब्राम्हकमलाचे फुल उमलते. ही फुले दिसायला मोठी, पंढरीशुभ्र, असंख्य पाकळ्या असणारी असतात. फुलाचे देठ इंग्रजी ‘U’ आकाराचे आणि लाल रंगाचे असते. फुलाच्या खालच्या पाकळ्या बारीक, लाल रंगाच्या असतात.

 

मध्यरात्री कमळ पूर्णपणे उमलते तेव्हा त्यात ब्रम्हदेवाचे वास्तव्य मानून त्याची पूजा केली जाते.

    

ब्रम्हकमळ उमलण्याची प्रक्रिया होते तेव्हा अशा प्रकारे त्याचे सौंदर्य खुलत जाते. रात्रीच्या गडद काळ्या पार्श्वभूमीवर फुलाचे धवल रूप अधिकच खुलून दिसते.

एका वेळी अनेक फुले देखील फुलतात, तेव्हा ती मोहात पाडतात. त्यांचे मोहक रूप आणि सुवास आपल्याला आकर्षित करतात.

चाफा

  
चाफा अथवा सोनचाफा म्हणून ओळखल्या जाणार्या फुलाचे शास्त्रीय नाव मिशेलीया चाम्पका. मुलतः हे दक्षिण व आग्नेय आशियातील एक सदाहरित झाड आहे. चाफाची फुले लाल, पिवळ्या किंवा पांढर्या रंगाची असतात. देवचाफा, सोनचाफा, कवठी चाफा, नागचाफा, भुईचाफा, हिरवा चाफा, ही चाफ्याची अनेक रूपे मनाला भावतात. जम्भालात पांढर्या रंगाचा भुईचाफा मातीच्या गर्भातच उमलतो. जमिनातच त्याचे अस्तित्त्वा असते. शिशिर ऋतूत निष्पर्ण बनलेले हे झाड ग्रीष्म आला की फुलांनी डवरून जाते. झाडांच्या खाली सकाळी फुलांचा सदा पडलेला असतो, तेव्हा अंगणाची शोभा वाढते. मार्च पासून मे महिन्यापर्यंत या फ़ुलांचा ऐन बहर असतो. वर्शभर तर ही फ़ुले फ़ुलतच असतात. पांधर्या रंगांची दाटसर पाकळ्यांची पण आतमध्ये पिवळसर रंग असलेल्या या फ़ुलांचा गंध ह्रदयात भरणारा असतो. पाच पाकळ्यांचे हे फ़ुल मेणासारखा स्पर्श असणारे असून त्याच्या पाकळ्या जराशा बाहेरील बाजूस झुकलेल्या असतात. फ़ुल तोडतांना त्यातून द्रवणार्या पांधर्या चिकामुळे बोटे जराशी चिकटली जातात. भराभर वाधत जाणार्या या झाडाचे खोड आणि फ़ांद्या मांसल, खडबडीत असल्याने चफ़्याचे झाड कोणत्याही परिस्थितीत सहजतेने वाधते. झाडाचे खोड, फ़ांद्या संवेदनशील असल्याने जराही धक्का लागल्यास वा खरचटल्यास त्यातून पांधरा चिवट द्रव बाहेर पडतो. पाने मऊ, लांबट, गोलाकार, लहान, देथ असलेली असतात. चाफ़्यातून द्रवणारा पांधरा चिवट द्रव सांधिवातावर औशध म्हणूनही वापरण्यात येतो. चाफ़ा सुगंधी असल्याने वार्याच्या झुळुकीबरोबरच चाफ़ा फ़ुललेला असल्याचे आपल्याला कळते. एरव्ही दिवसभर चफ़्याच्या झाडाजवळ जाऊन बघितल्यास कळ्यांचा थांगपत्ताच लागत नाही. जणू त्या कळ्या पानांआड लावून आपाले अस्तित्त्व लपवण्याचा प्रयत्न करीत असतात. पण सुगंध लपतो थोडाच...!

     कवी बा. भ. बोरकर म्हणतात- "माझ्या गोव्याच्या भूमीत चाफा पानाविना फुले, भोळाभाबडा शालीन भाव शब्दावीन बोले." कवींनी वर्णन केल्याप्रमाणेच या चाफ्याची अवस्था असते. 

जाई

                                              
'जाई’ म्हणजे एक प्रकारचे सुगंधी फ़ुल. हे फ़ुल झाडावर नाही तर वेलीवर येत असल्याने त्याचा समावेश वेलवर्गीय कुळात केला जातो. जाई चे शस्त्रिय नाव ’जस्मिनम ग्रान्डिफ़्लोरम’. जाई ला जातिका, चंबेली, जस्मिन, चमेली आदी नावांने संबोधले जाते. जाई ची फ़ुले सुगंधी, पांधरीशुभ्र दिसणारी, तसेच पुजेला वापरली जात असल्याने ती सुगंधी पुजापुश्पे देणारी वेली म्हणूनही ओळखली जाते. इतर वेलींप्रमाणे ही मांडवावर चधते आणि पसरते. जाईच्या फ़ुलाचे खोड मनगटाएवधे जाड होऊ शकते.या वेली लांबच लांब पसरत असल्याने आणि त्यांना वाध असल्याने त्यांची विशिश्ट रचना करुन मांडव तयार केले जातात. या सुगंधी फ़ुलांपासून बनविलेले गजरे स्त्री वर्गाचे आकर्शण असून त्यांना ते अधिक प्रिय असतात. जाईची पाने संयुक्तपर्णी आणि विशमसंख्य असून ५ ते ७ लहान-लहान पानांचे मिळून एक पान तयार झालेले असते. जाईची फ़ुले शुभ्र आणि नाजूक असतात. फ़ुलांच्या पाकळ्या खालच्या बाजूने फ़िक्कट गुलाबी-जांभळट रंगाची दिसतात. जाईची फ़ुले नेहमी सायंकाळी फ़ुलतात. रात्रीच्या मंद हवेच्या झुळुकीत त्यांचा सुवास सर्वत्र पसरतो. दिवसभर थकून आल्यानंतर रात्री या वेलीच्या आणि फ़ुलांच्या सहवासात मन आनंदून, रमून जाते. रात्रीचा चंद्राचा प्रकाश वेलीच्या मांडवातून आरपार जाताना ते परस्पर लपंडाव खेळत असल्याचा भास होतो. जाईच्या वेलींचा मांडव, त्यावर बहरलेली फ़ुले, त्यांचा सुगंध, आणि रात्रीच्या अंधारात पसरलेला चंद्राचा मंद प्रकाश यांमुळे परिसराचे सौंदर्य खुलून जाते. जाईच्या फ़ुलांच्या मंद सुगंधामुळे फ़ुलांना महत्त्व प्राप्त झाले आहे. अंगातील उश्णता वाधल्यावर तोंडात फ़ोड येतात, त्यावर जाईचा पाला चावणे हा एक उत्तम उपाय आहे. याशिवाय जाईच्या फ़ुलांपासून सुगंधी तेले तयार केली जातात.

कमळ

                      

    वैदिक वाड.मय कमळाचे गुणगान करताना थकतनाही. कृष्णाचे डोळे कमळाच्या पाकळीच्या आकारासारखे असल्याने त्याला 'कमलनयन' असे नाव पडले. भगवान श्रीकृष्णानेही गीतेमध्ये कमळाला आदर्श मानून तसे जीवन जगण्याचा उपदेश केला आहे. "अनासक्तीचा आदर्श" म्हणजे कमळ. कमळाचे पान पाण्यात असूनही पाण्याचा एक थेंबही स्वतःला लागू देत नाही. कमळ हे भारत व व्हिएतमान या देशांचे राष्ट्रीय फुल आहे. जगभर या वनस्पतीच्या सुमारे १०० जाती आढळतात. ही वनस्पती चीन, जपान, व भारतात सर्वत्र आणि इराणपासून पूर्वेस ऑस्ट्रेलियापर्यंत आहे. गोडे पाणी आणी उथळ पाण्याची जागा कमळाच्या वाढीस अनुकूल असते. देठहीलांब असतो. पानांवरील शिरा पानाच्या माथ्यापासून पसरलेल्या असतात. कमळाचे फुल सुंदर, सुगंधी व मोठे असते. ही फुले पाण्यावर तरंगतात. फुलांच्या जातीनुसार त्यांचा रंग वेगवेगळा असतो. लाल, निळे, पांढरे, सुवर्ण रंगाचे कमळ, अशा अनेक रंगांची कमळे अस्तित्त्वात आहेत. या वनस्पतीच्या लागवडीकरीता बिया व गड्डे(खोड) वापरतात.

या कमळाचा रंग गडद लाल असल्यामुळे याला रक्तकमळ म्हणून संबोधले जाते. भारतात रक्तकमळ आणि उपल्या कमळ या दोन प्रमुख जाती आढळतात.

कृष्णकमळ

मोरपिसाला ज्याप्रमाणे धागे वा रेषा रेषा असतात, अगदी तशाच या निळ्या पाकळ्यांच्या आत बारिक, लांब अशा पाकळ्या (साधारणपणे१००) दिसतात. ते कौरव. आणि आतील बाजूला असणारे पिवळसर रंगाचे पाच पांडव दिसतात. सर्वांत मध्यभागी दिसतात ती म्हणजे स्वर्गलोक, मृत्युलोक, आणि नरकलोक माथ्यावर पेलणारा श्रीकृष्ण. थोडक्यात, कौरव पांडवांसहित उभा असलेला श्रीकृष्ण या कमळात पाहायाला मिळतो. म्हणून ते कृष्णकमल.

गुलाब

फ़ुलांचा राजा म्हणून संबोधल्या जाणार्या १०० पेक्शा अनेक जाती या आशिया खंडात असून इतर काही जाती युरोप उत्तर अमेरिका, व पश्चिम आफ़्रिकेत असतात. भारत सरकारद्वारा १० फ़ेब्रुवारी हा दिन गुलाब दिन म्हणून घोशित करण्यात आला आहे. इंग्रजीत रोज, बंगालीत गोलाप, तामिळमध्ये इराशा, तेलगुत गुलाबी अशा प्रकारे गुलाबाला वेगवेगळ्या भाशांमध्ये वेगवेगळ्या नावाने संबोधले जाते. शिवपुराणात गुलाबाला देव पुश्प असेही म्हणतात. लाल, पिवळा, गुलाबी, पांधरा, अशा नानाविध रंगांचे गुलाब अस्तित्त्वात असून त्यांचे सौंदर्य पाहून कोणी क्शणभर खिळून राहिले नाही तर नवलच. त्यांच्या सुगंधी गुणधर्माने सुगंधी व्यवसायातही त्यांचा वापर केला जातो. गुलाबाच्या हारांना मोथ्या प्रमाणात मागणी असते. याशिवाय मंदिरात, पुजेसाटी, सण-समारंभ वा मंडप सजावटीसाटी गुलाबांचा अधिक प्रमाणात वापर केला जातो. गुलाबाच्या पाकळ्या आणि साखर यांचा एकत्रित वापर करुन गुलकंद बनविले जाते. भारतात ग्रामीण भागांत शेतकरी गुलाबाची शेती करून आर्थिक स्थिती सुदृढ करतात. दक्षिण भारतात गुलाबाच्या फुलांचा अधिक व्यापार होतो. मात्र गुलाबाच्या उत्पादनात इतर देशांच्या तुलनेत भारत मागासलेला असल्याचे दिसते.                                                                          

     

 

प्रेमाचे, मैत्रीचे आणि शांततेचे प्रतिक असे गुलाबाचे वर्णन केले जाते.

गुलाबाचे फुल ज्याप्रमाणे झाडावर येते त्याचप्रमाणे वेलीवारही येते. वेलीवर फुलणारी गुलाबाची फुले साधारणतः गुच्चांच्या स्वरुपात येतात. त्यांचे सौंदर्य आणि सुवास आपले लक्ष्य वेधून घेतात.

गुलाबाचे फुल ज्या देठावर येते त्याला असंख्य काटे असतात.

गुलाबास समशीतोष्ण हवामान, तसेच मोकळी हवा, भरपूर सूर्यप्रकाश, आणि मध्यम तापमान अनुकूल असते. याशिवाय जमीन उत्तम निचरा होणारी असेल तर गुलाब चांगले बहरतात. जमिनीचा पी. एच. ६.० ते ७.५ पर्यंत असावा. द्शार्युक्त जमिनीत गुलाब चांगले बहरात नाहीत.